برداشت‌ها بیش از توان رودخانه زاینده‌رود است/ الگوهای توسعه تابع منابع آب کشور باشد

به گزارش زاینده‌رود پایدار، امروزه کم‌آبی معضل مهم در کشور به شمار می‌رود که دامنه گسترده‌ای از مخاطرات آبی را به دنبال خواهد داشت که محیط زیست، اقتصاد، جامعه، رفاه، امنیت غذایی، امنیت روانی و حتی امنیت کشور همه در این دامنه قرار دارند.

نکته مهمی که وجود دارد به ضرورت احیای رودخانه زاینده‌رود برمی‌گردد و از سویی تالاب بین‌المللی گاوخونی هم بیش از تامین آب به احیا نیاز دارد تا بتواند منابع آبی کشاورزان استان اصفهان را احیا کند.

البته آلودگی هوا در وقوع بحران در حوضه زاینده‌‌رود بسیار مؤثر بوده، هر مولفه‌ای که مصرف و نیاز آب را در زاینده‌رود بالا ببرد در بحران زاینده‌رود مؤثر بوده که یکی از آنان صنعت است، در حالی که صنعت باید تابع ویژگی‌های سرزمینی باشد و از آن پیروی کند.

خبرنگار خبرگزاری علم و فناوری (آنا) در ادامه بررسی دلایل بحران آب در کشور به‌خصوص حوضه زاینده‌رود و تالاب بین‌المللی گاوخونی در قالب پرونده «آب در مسیل بحران» این بار با موضوع زاینده‌رود و تالاب گاوخونی گفت‌وگویی را با محمد کوشافر، رئیس مرکز تحقیقات آب دانشگاه آزاد اسلامی استان اصفهان، پژوهشگر حوزه آب و عضو هیئت علمی دانشگاه ترتیب داده است که مشروح بخش نخست این گپ و گفت در پی می‌آید:

– همانطور که می‌دانید کم‌آبی و خشکسالی تهدیدی جدی برای حوزه سلامت و بهداشت به شمار می‌رود؛ به‌خصوص که معیشت کشاورزان هم به این موضوع گره خورده، وضعیت کنونی کمبود آب در کشور را ناشی از چه می‌دانید؟

کوشافر: به تهدیدات کم‌آبی در حوزه سلامت، بهداشت و معیشت کشاورزان اشاره کردید، در ابتدا لازم است عنوان شود تهدید بحران آب علاوه بر این موارد دامنه گسترده‌ای از مخاطرات را برای کشور به دنبال دارد؛ محیط زیست، اقتصاد، جامعه، رفاه، امنیت غذایی، امنیت روانی و حتی امنیت کشور همه در این دامنه قرار دارند.

مقدار آب در مناطق گسترده‌ای از کشور موضوعی جدی است و در وضعیت مطلوبی نیست، مدیریت آبی عمدتاً به اقلیم به‌خصوص انتظار وقوع شرایط پربارش گره خورده تا نیازهای آبی تامین شود.

از سوی دیگر بارش‌ها به سمت یک شرایط «حدی» حرکت می‌کند، بعضی اوقات دوره‌های بارشی فرانرمال و در اوقات دیگر هم شاهد دوره‌های کم‌بارش هستیم. بر این اساس در آینده نه‌تنها معادله منابع آب در برابر مصارف و تقاضا مهم است؛ بلکه الگوهای بارشی نیز با تغییراتی مواجه خواهد بود.

– براساس یک پژوهش ۴۵ کشور در معرض جدید خشکسالی قرار دارند و ایران هم از این قاعده مستثنا نیست، به‌طوری که اعلام شده تا ۳۰ سال آینده خشکسالی به اوج می‌رسد و تا ۳۵ سال هم تداوم خواهد داشت، راهکار علمی برای مقابله با این بحران فراگیر چیست؟

کوشافر: در این زمینه پژوهش‌های مختلفی صورت گرفته و فارغ از اعداد و ارقام ارائه شده، با یک واقعیت مواجهیم و آن اینکه مقدار آب در کشور متناسب با بارگذاری‌ها نیست، در این شرایط آنچه اهمیتی بیش از مقدار آب دارد، مدیریت آب موجود است و به نظر می‌رسد در حال حاضر در این مورد با چالش مهم‌تری مواجه هستیم.

راهکارهای علمی مختلفی برای حل مسئله آب موجود است، اما مدیریت آب بیشتر به دنبال تأمین نقطه‌ای آب برای مصارف کشاورزی، شرب و صنعت است.

یکی از موضوعاتی که در این باره مورد توجه بوده و بیش از پیش به اجرایی شدن آن نیازمندیم، سازگاری با کم‌آبی است، این موضوع تصویب‌نامه و کارگروه‌های ملی و استانی دارد و می‌تواند نقشی اثرگذار در آینده کشور ایفا کند؛ به شرط اینکه فقط در حد یک ساختار اداری محصور نشده و قادر به ارتباطی منطقی با مراجع علمی باشد.

البته باید به یک اصل دیگر هم توجه ‌کنیم، چراکه ارائه راهکار یکسان برای همه کشور معقول نیست و راهکارها باید متناسب با ویژگی‌های سرزمینی هر منطقه و رعایت مصالح کشور باشد.

به عنوان مثال از واژه‌هایی مانند استفاده از پساب، آبخیزداری، آبیاری تحت فشار به عنوان راهکار زیاد استفاده می‌شود؛ اما اینها یک نسخه واحد برای کل کشور نیست و در هر منطقه ضرورت استفاده یا نحوه اقدام پس از مطالعات علمی لازم قابل انجام خواهد بود.

به هر صورت مدیریت منابع آبی کشور در سال‌های آینده با شرایط پیچیده‌ای مواجه بوده و تامین آب به‌تنهایی پاسخگو نخواهد بود و لازم است الگوهای توسعه تابع منابع آب کشور باشد.

– راهکار‌های علمی شما برای عبور ایران از بحران آب در ۳۰ سال آینده با تاکید بر حوضه زاینده رود چیست؟

کوشافر: در ابتدا باید مدل توسعه زاینده‌رود براساس مبانی علمی مشخص و معین شود؛ بنابراین نباید رشد و بارگذاری در هیچ زمینه‌ای داشته باشیم و این مستندات قانونی جدید را دارد، اما متأسفانه رشد و بارگذاری انجام می‌شود.

در حال حاضر رشد و بارگذاری در حوضه زاینده‌رود و عدم انجام توسعه بر اساس ویژگی های سرزمینی مشکل‌ساز شده و اگر اجرا شود که نیاز به اراده دارد، راهکار‌های فنی و مهندسی هم می‌توانند کمک کنند.

در راستای راهکار‌های احیای زاینده‌رود اعتقاد داریم ابتدا اراده احیا نیاز است و به نظر می‌رسد اراده احیا، انسجام لازم را برای آغاز کار ندارد.

نکته مهم دیگر که باید به آن اشاره کرد تفاوت زاینده‌رود و آب است و این دو یک واژه نیستند؛ گرچه به هم مرتبط هستند و زمانی که نگاه حاکمیت آب بر تأمین نقطه ای آب است زاینده‌رود فراموش می‌شود، یعنی نگاه بر این بوده که آب شرب، کشاورزی و صنعت تأمین شود.

زمانی که این نگاه را داشتیم ابتدا سطح تالاب و بعد رودخانه زاینده‌رود و فشار مضاعفی به آب‌های زیرزمینی آمد تا آب از منابع موجود تأمین شود و با این روش رودخانه زاینده‌رود و تالاب بین‌المللی گاوخونی خشک شدند.

توصیه یا راهکار این است که به جای تأمین آب، احیا و جریان دائمی زاینده‌رود معیار قرار گیرد، در این صورت منطقه حفظ می‌شود و فرونشست زمین و آلودگی هوا کنترل می شود و هم کشاورزی و صنعت می‌توانند پایدار بمانند، البته متناسب با ویژگی‌های سرزمین و ظرفیت زیست‌بومی که واژه مهمی است که در حوضه زاینده‌رود فراموش شده است.

– برگردیم به استان اصفهان، رودخانه زاینده‌رود و به تبع آن تالاب بین‌المللی گاوخونی دچار بحران شده‌اند، در حالی که از دیرباز رگ حیاتی و عامل اصلی سرسبزی و حاصلخیزی اراضی کشاورزی بوده،  اما تصمیمات غیرکارشناسانه در این حوضه، حیات تاریخی و زیستی اصفهان را تحت تأثیر قرار داده، عامل این بحران را چه می‌دانید (علت خشک شدن زاینده‌رود و تالاب گاوخونی و تاریخچه این بحران) و چه راهکاری برای مقابله با این معضل دارید؟

کوشافر: در سوال‌تان به‌درستی از حاصلخیزی اراضی کشاورزی در استان اصفهان استفاده کردید؛ به‌خصوص کشاورزی‌های تاریخی، اما زاینده‌رود فقط کشاورزی نیست و مرکز ایران و منطقه براساس زاینده‌رود به تعادل رسیده است و خشکی آن این تعادل را از بین خواهد برد و اتفاقات تلخ متعددی خواهد افتاد که یکی از این اتفاقات تلخ تاثیر بر کشاورزی و معیشت کشاورزان بر تولید و امنیت غذایی در کشور است.

پیامد ناگوار دوم ریزگردهای آلوده تالاب گاوخونی است که درصورت خشک شدن کامل می تواند مناطق وسیعی از ایران را تحت تاثیر قرار دهد.

در حال حاضر مطالعات متعددی در دانشگاه آزاد اسلامی استان اصفهان در این زمینه صورت گرفته و ریزگردهای آلوده تالاب گاوخونی آنالیز دقیق شده و مورد بررسی قرار گرفته و درنهایت به این نتیجه رسیدیم که این ریزگردها حاوی مواد سمّی هستند و ضمن آنکه خود ذرّات هم  یکی از آلاینده‌های هواست و این مورد را به‌گونه‌ای دیگر در بستر خشک زاینده‌رود داریم که از بین کانون‌های جمعیت عبور می‌کند و کانون‌های فرسایش بادی بوده و توانمند در آلودگی هوا هستند.

اینکه پرسیدید عامل بحران زاینده‌رود را چه می‌دانیم؟ در پاسخ باید بگویم که مهم‌ترین عامل این بحران عدم تعادل بین منابع و مصارف است، منابع همواره مشخص بوده، اما مصارف با توجه به مقدار آب افزایش پیدا کرده و عامل مهم برداشت‌های بی‌رویه آب هم وزارت نیرو بوده است.

وزارت نیرو تخصیص‌ها و مجوزهای متعددی به رودخانه زاینده‌رود داده است؛ ازجمله انتقال آب از زاینده‌رود، چاه‌ها و صنایع کشاورزی و وقتی ذکر می‌کنم حوضه زاینده‌رود باید دقت کنیم که دو استان در حوضه زاینده‌رود قرار دارند، اصفهان و استان چهارمحال و بختیاری.

آب و محیط زیست مرز نمی‌شناسند و مشکلات آن مربوط به حوضه زاینده‌رود بوده که پیامدهای آن حوضه را هم دربرمی‌گیرد و حال ممکن است پیامدها از مناطق مختلفی آغاز شود و به مناطق دیگر سرایت کند.

نکته مهم‌تر اینکه آب به مزیت تبدیل می‌شود و این مزیت می‌تواند اقتصادی یا اجتماعی باشد و آب در جاهایی به پول تبدیل می‌شود، در نتیجه درآمدها و مزیت‌های کوتاه‌مدت موجب شده تا از موضوع زاینده‌رود غافل شویم. برداشت‌ها بیش از توان رودخانه زاینده‌رود بوده و این دلیل اصلی بحران در این رودخانه است و این به مدیریت ناکارآمد آب در حوضه زاینده‌رود برمی‌گردد که تحت تأثیر ملی و منطقه‌ای قرار دارد.

شاید حکمرانی آب عبارت بهتری از مدیریت آب است؛ چراکه در سال های گذشته حکمرانی نامناسبی در حوضه زاینده‌رود داشتیم که همچنان ادامه دارد.

بخشی از راهکارها برای عبور از بحران زاینده‌رود فنی ـ مهندسی است و بخشی از آن به مسائل توسعه‌ای برمی‌گردد، راهکارهای فنی ـ مهندسی به وفور ذکر شده؛ اما تا در قالب مدل‌های توسعه‌ای قرار نگیرد کارآمد نخواهد بود.

در ابتدا باید مدل توسعه‌ای زاینده‌رود براساس مبانی علمی مشخص و معین شود؛ نباید رشد و بارگذاری داشته باشیم و این مستندات قانونی کافی را هم دارد، اما متأسفانه در حال انجام است؛ بنابراین براساس مستندات موجود توقف رشد و بارگذاری در حوضه زاینده‌رود مدنظر باشد و اگر اجرا شود که نیاز به اراده دارد و راهکارهای فنی ـ مهندسی هم کمک‌کار خواهند بود.

ادامه دارد…