عطش در واحه؛ چالش‌های آبی عربستان در مسیر خودکفایی غذایی

به گزارش پایگاه خبری زاینده رود پایدار به نقل از روزنامه شرق، محمد حسین عمادی نوشت: در سفر اخیر دونالد ترامپ به عربستان سعودی، وی در سخنانی جنجالی به تمجید و ستایش از دستاوردهای این کشور در زمینه‌های مختلف، از جمله تلاش‌هایش برای حفاظت از محیط زیست، توسعه کشاورزی و امنیت غذایی، پرداخت و آن را در مقایسه با ایران نمونه‌ای از پیشرفت‌های چشمگیر در منطقه دانست.

این اظهارات در حالی مطرح شد که عربستان سعودی، کشوری با بیش از ۹۰ درصد بیابان و محدودیت‌های شدید منابع آبی، در دهه‌های اخیر با چالش‌های جدی در تأمین امنیت غذایی مواجه بوده است. مقاله حاضر، روایتی است متفاوت از دستاوردها و شکست‌های عربستان در مسیر توسعه محیط زیست، کشاورزی و امنیت غذایی ارائه می‌دهد.

این نوشتار با تکیه بر مشاهدات نویسنده در سفراخیر به عربستان و شرکت در کنوانسیون بین‌المللی بیابان‌زدایی، به بررسی سیاست‌ها، چالش‌ها و ابتکارات این کشور در چارچوب چشم‌انداز ۲۰۳۰ میپردازد.

چالش‌های اصلی کشاورزی در عربستان سعودی

عربستان سعودی با اقلیمی خشک و تنها ۱.۵ درصد زمین قابل کشت، با محدودیت‌های جدی در منابع آبی و خاک حاصلخیز مواجه است. اصلی‌ترین چالش این کشور کمبود آب زراعی است که به دلیل بارش اندک، تبخیر بالا و غیرقابل‌پیش‌بینی بودن منابع آبی تشدید می‌شود.

در گذشته، طرح‌های بلندپروازانه‌ای مانند تولید گندم با استفاده از آب‌های ژرف اجرا شد که حتی به صادرات گندم به کشورهایی نظیر نیوزیلند منجر گردید. با این حال، هزینه‌های بالا و ناپایداری منابع آبی باعث توقف این برنامه‌ها شد. تولید کشاورزی در عربستان عمدتاً بر محصولاتی مانند خرما، سبزیجات، غلات (گندم و جو) و محصولات دامی و شیلاتی متمرکز است.

با وجود خودکفایی نسبی در محصولاتی نظیر لبنیات تازه، تخم‌مرغ، سیب‌زمینی، گوجه‌فرنگی و پیاز، وابستگی ۸۰ درصدی به واردات مواد غذایی، شکنندگی امنیت غذایی این کشور را نشان می‌دهد. این وابستگی، همراه با چالش‌هایی مانند کمبود نیروی کار ماهر، تغییرات شدید اقلیمی و کاهش بازده محصولات (پیش‌بینی کاهش ۱۰ تا ۲۵ درصدی تا سال ۲۰۵۰)، توسعه کشاورزی را دشوار کرده است.

سیاست‌ها و راهبردهای چشم‌انداز ۲۰۳۰

چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی با هدف کاهش وابستگی به نفت و افزایش امنیت غذایی، بخش کشاورزی را به‌عنوان یکی از اولویت‌های اصلی مورد توجه قرار داده است. این برنامه با رویکردی جامع و چندجانبه، به دنبال رفع چالش‌های ساختاری از طریق نوآوری و پایداری است.

دولت با درس گرفتن از شکست‌های گذشته، مانند طرح‌های ناپایدار و متمرکز تولید گندم، سیاست‌هایی را برای بهینه‌سازی مصرف آب، بهبود زنجیره ارزش تولید و افزایش سودآوری محصولات کشاورزی تدوین کرده است.

سرمایه‌گذاری‌های کلان در فناوری‌های نوین، از جمله آبیاری قطره‌ای، کشاورزی در محیط‌های کنترل‌شده (مانند گلخانه‌ها) و استفاده از گونه‌های پربازده، به کاهش تبخیر و افزایش بهره‌وری کمک کرده است.

همچنین، حمایت‌های مالی و یارانه‌های دولتی به کشاورزان برای کاهش وابستگی به واردات و تقویت تولید داخلی ارائه می‌شود.

ابتکارات نوآورانه و پایدار

عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری ۸۰۰ میلیون دلاری در استارت‌آپ‌ها و تحقیقات کشاورزی Agritech)، فناوری‌هایی نظیر هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، حسگرهای الکترونیکی و نانوتکنولوژی را برای افزایش بهره‌وری به کار گرفته است. برنامه‌هایی مانند “برنامه ملی قطره” با هدف کاهش ۴۳ درصدی مصرف سرانه آب تا سال ۲۰۳۰، توسعه پروژه نمک‌زدایی آب دریا و تصفیه فاضلاب برای تأمین آب کشاورزی را دنبال می‌کند.

مرکز ملی تحقیق و توسعه برای کشاورزی پایدار (Estidamah) با استفاده از تکنیک‌های پیشرفته، تا ۹۸ درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کرده است. شرکت‌هایی مانند Topian (وابسته به NEOM) در کشاورزی مقاوم در برابر تغییرات اقلیمی و آبزی‌پروری احیاکننده فعالیت می‌کنند. همچنین، طرح‌هایی مانند توسعه کشاورزی ارگانیک از طریق انجمن کشاورزی ارگانیک عربستان (SAOFA) و پروژه‌های توسعه روستایی مانند SRAD، با معرفی گونه‌های بهبودیافته (مانند سورگوم غنی‌شده)، به افزایش تولید و پایداری کمک کرده‌اند. *همکاری‌های بین‌المللی و زیرساخت‌ها* عربستان با همکاری کشورهایی مانند هلند و ایالات متحده، دانش و فناوری‌های پیشرفته کشاورزی را اخذ کرده است. صندوق توسعه کشاورزی این کشور با اختصاص ۲.۶ میلیارد دلار، به تقویت این همکاری‌ها پرداخته است. همچنین، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های کشاورزی، مانند سیستم‌های آبیاری کارآمد و نمک‌زدایی با انرژی تجدیدپذیر، به کاهش مصرف آب (تا ۲۰ درصد در سال‌های اخیر) منجر شده است. پروژه‌های بلند پروازانه وعظیم مانند NEOM، که شهری هوشمند با ۱۰۰ درصد انرژی تجدیدپذیر است، و پارک انرژی تجدیدپذیر ملک سلمان، از دیگر اقدامات در راستای پایداری و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی هستند.

چشم‌انداز آینده؛ چالشها و آموزه ها

عربستان با وجود محدودیت‌های شدید اقلیمی و منابع طبیعی، با تکیه بر چشم‌انداز ۲۰۳۰ و سرمایه‌گذاری‌های کلان در فناوری و زیرساخت، گام‌های مهمی در مسیر احیا منابع طبیعی، خوداتکایی غذایی و توسعه کشاورزی پایدار برداشته است اما برای داوری و تایید موفقیت نهایی بسیاری از این دستاوردها، نباید عجله کرد.

این کشور با تمرکز بر نوآوری، تکنولوژیهای سرمایه بر و جذب همکاری‌های بین‌المللی و اصلاح سیاست‌های کشاورزی، توانسته برخی محصولات را به خودکفایی برساند و وابستگی به واردات را کاهش دهد. این دستاوردها با سرمایه گذاری سخاوتمندانه در حوزه تکنولوژی هوشمند ایجاد شده و امدتا با حمایت کمپانیهای بین المللی انجام شده است.

با وجود سرمایه کافی، چالش‌هایی مانند کمبود نیروی کار ماهر، تغییرات شدید و چندجانبه اقلیمی و محدودیت منابع آبی همچنان موانع جدی هستند. موفقیت آینده عربستان در این حوزه در گرو توانایی این کشور در حفظ تعادل بین توسعه بسیار سریع اقتصادی و پایداری زیست‌محیطی بستگی دارد.

اگر این روند ادامه یابد و عربستان بتواند با تکیه بر نیروی انسانی داخلی موفق به انجام این مهم شود، عربستان می‌تواند به الگویی برای سایر کشورهای پردرآمد منطقه در مواجهه با چالش‌های امنیت غذایی تبدیل شود، اما قطعآ کشورهایی با درآمد کم یا متوسط توان الگو برداری از دستاوردهای عربستان را نخواهند داشت. ریسک تحولات سریع و بروز بی تعادلی در ابعاد اجتماعی و امنیتی از دیگر چالشهای ملی حاکمان عربستان است.