مسئولیت خطیر وزارت نیرو در طرح سد سوم کوهرنگ

به گزارش زاینده‌رود پایدار از مجمع ملی احیای زاینده رود، سد و تونل سوم کوهرنگ با هدف تأمین بخشی از کمبود منابع آب حوضه زاینده‌رود و سایر شهرهای مرکزی ایران (یزد و کاشان ،…) تعریف و اجرایی شده است. عملیات اجرایی تونل سوم کوهرنگ در شرایط کنونی علیرغم همه مشکلات و موانع، تقریباً کامل شده و آماده بهره‌برداری است. این در حالی است که عملیات اجرایی سد سوم کوهرنگ که یک سد بتنی دو قوسی با ارتفاع حدود ۱۳۵ متر است، علیرغم اینکه در اواخر سال ۱۳۸۹ (پس از تصویب مطالعات تفصیلی طرح) آغاز شده، هنوز در مراحل مقدماتی است.

عملیات اجرایی سد کوهرنگ سه در اواخر دوره‌ای آغاز شده است که کشور از نظر توانمندی مالی در شرایط مطلوبی قرار داشت و تأمین هزینه‌های طرح‌های عمرانی با محدودیت و تنگناهای کنونی مواجه نبود. با این حال در مقطع زمانی کنونی، با گذشت حدود ۱۱ سال از شروع عملیات اجرایی، پیشرفت واقعی عملیات اجرایی سد سوم کوهرنگ بر اساس نظر کارشناسان حدود ۱۰- ۱۵ درصد برآورد می‌شود. چرایی این وضعیت را از جنبه‌های زیر می‌توان بررسی و ارزیابی کرد؛
۱- مشکلات قراردادی پیمانکار

یکی از مهم‌ترین دلایل وضعیت نابسامان کنونی طرح کوهرنگ سه،  بی دقتی پیمانکار در ارائه پیشنهاد در زمان برگزاری مناقصه این طرح و همچنین ایراد رویه ارزیابی پیشنهادها در فرآیند مناقصه یاد شده بوده است. در نتیجه، پیشنهاد پیمانکار ابتدا از نظر زمان اجرای پروژه بدون توجه به محدودیت‌های اقلیمی و شرایط به نسبت دشوار کار در منطقه ارائه شده است و دوم، قیمت پیشنهادی پیمانکار بصورت غیر واقع‌بینانه و نامتناسب با سختی‌ها و شرایط واقعی کار ارائه شده است.

مجموع این عوامل سبب شده در مدت کوتاهی پس از شروع کار، شکاف بین درآمد و هزینه افزایش یافته و پیمانکار کارآمدی و توانمندی خود برای مدیریت کارها و پیشبرد عملیات اجرایی طرح را تا حد زیادی از دست بدهد و در عمل بطور مستمر بخش مهمی از انرژی مدیران پیمانکار (و به تبع آن، سایر ارکان طرح) صرف رفع و رجوع مشکلات قراردادی شده است. در نتیجه این روند، در زمان اتمام مدت قانونی قرارداد (چهار سال)، پیشرفت عملیات اجرایی طرح بسیار کم بوده است.

تورم‌های شدید و جهش‌های مکرر قیمت‌ها در طی سالیان پس از اتمام دوره قانونی قرارداد نیز عامل تشدید کننده ظرفیت ناکافی قرارداد و ناتوانی بیش از پیش پیمانکار در انجام عملیات اجرایی و جبران عقب‌ماندگی‌ها بوده است، به گونه‌ای که در وضعیت فعلی، علیرغم پیشرفت حدود ۵۰ درصدی در قرارداد پیمانکار، پیشرفت واقعی عملیات اجرایی طرح از منظر کارشناسان مستقل در حدود ۱۰ – ۱۵ درصد برآورد می‌شود. عجیب اینکه با علم همه ارکان طرح به این موضوع، تاکنون هیچ اقدام و تدبیر مؤثر و کارآمدی برای راهبری و مدیریت این قرارداد از سوی دستگاه اجرایی به عمل نیامده است.

۲- بی کفایتی مطالعات و انتقال خطرات و مشکلات فنی طرح به دوره اجرا

موضوعات کلیدی مطرح در دوره مطالعات پروژه‌های سدسازی شامل بررسی و ارزیابی پارامترهای اصلی مؤثر بر توجیه‌پذیری پروژه مبتنی بر تعریف حدود اهداف طرح در تأمین منابع آب و ارزیابی اقتصادی هزینه‌ها و منافع طرح و  همچنین بررسی و تحلیل پارامترهای فنی مؤثر بر امکان‌پذیری طرح از منظر پایداری سد و آب‌بندی مخزن است. علاوه بر این نبود تعارض پروژه با محیط زیست در حوضه‌های مبدا و مقصد نیز باید در زمان انجام مطالعات در حد کفایت بررسی شود. بدیهی است در صورت دستیابی نیافتن به نتایج مناسب در هر یک از موضوعات کلیدی فوق، اجرای پروژه تا رفع ابهامات و موانع فنی، اقتصادی و محیط زیستی غیرمنطقی خواهد بود.

مطابق اسناد و مدارک موجود، تصویب مطالعات تفصیلی سد سوم کوهرنگ بصورت مشروط و علیرغم وجود ابهاماتی در خصوص میزان اثرگذاری ایجاد یک سد مخزنی (با حجم حدود ۳۸۰ میلیون متر مکعب) بر تأمین اهداف کنترل و انتقال منابع آب به حوضه مقصد و همچنین نبود شناخت کافی در خصوص توسعه کارست و وجود ریسک بیش از حد منطقی در رابطه با آب‌بندی مخزن سد انجام یافته است.

بر اساس این شرایط، کمیته‌های تخصصی تصویب مطالعات، شروع عملیات اجرایی این سد را با تردید جدی مواجه کرده و دستگاه اجرایی را به مطالعه و بررسی بیشتر، بخصوص در موضوع آب‌بندی تکیه‌گاه‌های سد و مخزن توصیه کرده است. با وجود این، به دلایل مختلف (که بخشی از آن مرتبط با قرارداد نامناسب و پویا نبودن پیمانکار بوده است)، ارکان طرح یک رویکرد انفعالی و ناکارآمد را در خصوص پیگیری الزامات و توصیه‌های فنی اشاره شده، اتخاذ کرده اند به گونه‌ای که برخی معضلات و تهدیدهای جدی مطرح در مورد آب‌بندی مخزن سد بسیار دیرهنگام (پس از گذشت حدود هشت سال از آغاز عملیات اجرایی) شناسایی شده و این موضوع سبب رکود مضاعف روند عملیات اجرایی و انفعال بیشتر دستگاه اجرایی در خصوص اتخاذ تدابیر لازم شده است.

در نتیجه این شرایط، پس از گذشت بالغ بر ۱۱ سال‌، اجرای این سد در ساختگاه فعلی با ریسک جدی فرار آب مواجه شده است. علاوه بر این، حفاری‌های مکرر تکیه‌گاه‌ها از یک سو و بررسی‌های کارشناسی تکمیلی انجام یافته دلالت بر ناپایداری کافی تکیه‌گاه‌های سد داشته و از این منظر نیز اجرای این سد مطابق طرح پیشنهادی مشاور همراه با ابهام جدی در خصوص پایداری سد خواهد بود.

در کنار این موضوعات، با توجه به شرایط منابع آب کنونی حوضه‌های مبدأ و مقصد، میزان اثرگذاری احداث سد مخزنی در محل سد کوهرنگ سه بر تأمین اهداف انتقال آب نیز به هیچ وجه منطبق بر شاخص‌ها و اهداف اولیه تعیین شده در زمان مطالعات نیست. برآیند شرایط فوق، در عمل توجیه‌پذیری و امکان‌پذیری احداث سد سوم کوهرنگ را با ابهام و تهدید جدی مواجه نموده است.

۳- تأخیر و ناتوانی دستگاه اجرایی در انجام تعهدات اجتماعی در منطقه طرح

تصویب و اجرایی شدن طرح‌های سدسازی، در کنار منافع حاصل از بهره‌برداری از آنها، همواره سبب ایجاد یک سری خسارات و محدودیت‌ها در توسعه سکونتگاه‌ها و معیشت‌های حریم مخزن و ساختگاه سد می‌شود. جبران این خسارات بطور معمول در چهارچوب تملک به موقع اراضی واقع در حریم مخزن و فراهم‌سازی بستر ایجاد اقامتگاه‌ها و کسب و کارهای جایگزین برای جامعه خسارت دیده باید مورد توجه دستگاه اجرایی قرار گیرد. در خصوص طرح سد سوم کوهرنگ، همزمان با طولانی و فرسایشی شدن فرایند عملیات اجرایی آن،  انجام نشدن به موقع تعهدات دستگاه اجرایی در خصوص استملاک اراضی منطقه طرح و بسترسازی کسب و کارهای جایگزین، سبب نارضایتی گسترده مسئولان منطقه‌ای و اهالی تأثیرپذیر از طرح شده و بحران‌های اجتماعی شدیدی را در منطقه طرح ایجاد کرده است به گونه‌ای که در شرایط کنونی این موضوع خود به تنهایی به منزله یک تهدید جدی برای تحقق اهداف طرح محسوب می‌شود.

با توجه به مجموع بحران‌ها و تهدیدهای یاد شده، رویکرد فعلی مجموعه وزارت نیرو از منظر فنی مبتنی بر دیدگاهی ساده‌انگارانه و خوش‌بینانه در خصوص مشکلات و معضلات آب‌بندی مخزن سد استوار شده است؛ رویکردی که از نظر مجامع علمی و بین‌المللی بسیار گستاخانه بوده و نتیجه آن تحمیل هزینه‌های بسیار زیاد بر کشور همراه با ریسک‌های جدی در خصوص تحقق اهداف حداقلی اجرای این طرح است.

در رابطه با سایر مسائل قراردادی و بحران‌های اجتماعی مبتلابه طرح نیز هیچ چشم‌انداز و استراتژی روشنی در دستگاه اجرایی طرح مشاهده نمی‌شود و این شرایط منجر به حالتی شبیه احتضار برای پروژه سد سوم کوهرنگ شده است.

در شرایط کنونی، پافشاری دستگاه اجرایی بر تداوم عملیات اجرایی پروژه سد سوم کوهرنگ با تمسک به دیدگاه‌های ساده‌انگارانه در خصوص معضلات فنی جدی مبتلابه این طرح به نوع تداعی کننده رویکرد اتخاذ تصمیم‌ها و تدابیر اشتباه جدید برای جبران و یا پوشاندن خطاها و تصمیم‌های اشتباه قبلی است. از سوی دیگر، با توجه به اینکه پیشرفت واقعی عملیات اجرایی سد سوم کوهرنگ فقط در حدود ۱۰ – ۱۵ درصد برآورد می‌شود، اصرار بر ادامه عملیات اجرایی این پروژه در یک ساختار معیوب و پرهزینه و بی توجهی به اخطارهای فنی کارشناسان و متخصصان ذی‌ربط در خصوص ضرورت انجام بررسی‌های کارشناسی جامع برای روشن شدن ابهامات و ابعاد خطرهای جدی اثرگذار بر تحقق اهداف طرح (قبل از ادامه عملیات اجرایی طرح)، بسیار غیر منطقی بوده و بدیهی است تداوم اتخاذ چنین رویکرد پر ریسک و پر هزینه‌ای برای کشور، مسئولیت خطیری برای مجموعه وزارت نیرو در قبال طرح سد سوم کوهرنگ به همراه خواهد داشت.

امید آنکه مسئولان محترم وزارت نیرو در راستای رسالت و تعهدی که بر عهده دارند، زمینه و جسارت پذیرش مسئولیت برخی تصمیمات ناصحیح و عجولانه گذشته را که در نتیجه اتخاذ تدابیر و خطاهای متوالی بعدی در حال حاضر خود می‌تواند تبدیل به یک بحران منطقه‌ای و ملی شود، فراهم آورده و مانع از تداوم رویه ناصواب گذشته شوند.

مجمع ملی احیای دائمی زاینده رود، با استفاده از نظرات کارشناسان خبره حوضه آب در مورد معضل طرح سد سوم کوهرنگ سه، بدینوسیله مسئولیت وزارت نیرو در رسیدگی به این مشکل را یادآور شده و انتظار دارد هرچه زودتر و قبل از تبدیل آن به بحران، مداخله و اتخاذ تصمیم کند.